×
  • Prospect
  • Prospect

    Si u bë Evropa pjesa më e pasur e botës?

    Reporteri
    05 Shtator 2022 | 21:31

    Autor: Joel Mokyr


    Në një kohë fuqish dhe perandorish të mëdha, vetëm një rajon i botës përjetoi rritje të jashtëzakonshme ekonomike. Si?

    Si nisi prosperiteti i paprecedentë i botës moderne, dhe pse? Vëllime të mëdha librash nga historianë, ekonomistë, shkencëtarë të politikës, mbushin rafte të tëra me shpjegime se si dhe pse procesi i rritjes ekonomike moderne ose se si ‘Pasurimi i Madh’ shpërtheu në Evropën perëndimore në shekullin e 18’të. Një nga shpjegimet më të vjetra dhe më bindëse është fragmentimi i gjatë politik i Evropës. Me shekuj, asnjë sundues nuk ka mundur të bashkojë Evropën në mënyrën se si mongolët dhe mingët bashkuan Kinën.

    Duhet të theksohet se suksesi i Evropës nuk ka qenë rezultat i ndonjë superioriteti kulturor inherent i evropianëve (e aq më pak i krishterëve). Ishte në fakt një ngritje klasike e pronës, një rezultat kompleks dhe i paqëllimshëm i interaksioneve të thjeshta në tërësi. Mrekullia moderne ekonomike vinte si rezultat kontingjent institucional. As e dizajnuar e as e planifikuar. Por, ndodhi, dhe që kur nisi, gjeneroi një dinamikë vetë-riforcuese progresi ekonomik që bëri zhvillimin të udhëhequr nga dija edhe të mundshme edhe të qëndrueshme.

    Si punonte kjo? Shkurtazi, fragmentimi politikei Evropës nxiste konkurrencën prodhuese. Nënkuptonte se sunduesit evropianë e gjenin veten duke konkurruar për intelektualët dhe zanatlinjtë më produktivë dhe më të mirë të mundshëm. Historiani i ekonomisë, Eric L Jones, e quante këtë ‘Sistem shtetesh’. Kostoja e ndarjes politike evropiane në një shumësi shtetesh konkurruese ishte substanciale: përfshinte gati se luftë të pandalshme, proteksionizëm, dhe dështime tjera koordinative. Shumë studiuesë sot besojnë se, sidoqoftë, në kuptimin afatgjatë përfitimet e shteteve konkurruese do të kishin qenë më të mëdha se kostot. Në veçanti, ekzistenca e një shumësie shtetesh konkurruese inkurajoi inovacionin shkencor dhe teknologjik.

    Ideja se fragmentimi politik evropian, pavarësisht kostove, gjithashtu sillte përfitime, gëzon trajtim të veçantë. Në kapitullin përmbyllës të Historia e Zbehjes dhe Rënies së Perandorisë Romake (1789), Edward Gibbon shkroi: “Evropa tani është e ndarë në 12 mbretëri të fuqishme, edhe pse të pabarabarta”. Tre prej tyre, i quajti “komonuelthë të respektueshëm”, pjesën tjetër “një shumësi e vogël, edhe pse të pavarur, shtetesh”. “Abuzimet e tiranisë kufizohen nga ndikimi i ndërsjellë i frikës dhe turpit”, shkroi Gibbon, duke shtuar se “republikat kanë arritur rend dhe stabilitet; monarkitë kanë përvetësuar parime të lirisë, ose, së paku, të moderimit; dhe, një sens nderi dhe drejtësie është prezantuar brenda kushtetutave më me defekte nga sjelljet e përgjithshme të kohës”.

    Thënë ndryshe, rivalitetet mes shteteve, dhe shembujt te njëri-tjetrit, gjithashtu përmirësuan disa nga mundësitë më të këqija të autoritarizmit politik. Gibbon shtoi se “në paqe, përparimi i dijes dhe industrisë nxitohet nga gara e aq shumë rivalëve aktivë”. Shkrimtarë tjerë të Iluminizmit, David Hume dhe Immanuel Kant për shembull, e shihnin në të njëjtën mënyrë. Që nga reformat e hershme në Rusi nga Pjetri i Madh e deri te mobilizimi i panikuar teknologjik i Shteve të Bashkuara si kundërpërgjigje ndaj lëshimit të Sputnikut të Bashkimit Sovjetik më 1957, konkurrenca ndërshtetërore ka qenë lëvizës i fuqishëm ekonomik. Edhe më me rëndësi, mbase, ‘sistemi i shteteve’ shtrëngoi aftësitë e autoriteteve politike dhe fetare për të kontrolluar inovacionin intelektual. Nëse sunduesit konservatorë u binin në qafë mendimeve heretike dhe subvertive (që do të thotë, mendimeve kreative dhe origjinale), qytetarët më të zgjuar të tyre thjesht iknin për diku tjetër (siç në fakt edhe bënë shumë prej tyre).

    Një kundërshtim i mundshëm ndaj kësaj pikëpamje është se fragmentimi politik nuk mjaftonte. Nënkontinenti indian dhe Lindja e Mesme ishin të fragmetuar në pjesën më të madhe të historisë së tyre, dhe ata nuk përjetuan ndonjë ‘Pasurim të Madh’. Qartazi, duhej diçka më shumë. Madhësia e “tregut” që inovatorët teknologjikë dhe intelektualët kishin para ishte një element që zhvillimi teknologjik dhe shkencor mbase nuk ka marrë aq shumë vëmendje nga ç’është dashur. Më 1796, për shembull, Mathew Boulton i shkroi partnerit të tij James Watt: “Nuk ia vlen të shpenzojë kohë e mund që të ta prodhoj [motorin tuaj] për vetëm tri qarqe, por për mua ia vlen që ta bëjë për tërë botën”.

    Çfarë ishte e vërtetë për motorin me avull ishte njëjtë e vërtetë edhe për librat dhe esetë mbi astronominë, mjekësinë dhe matematikën. Shkrimi i këtyre librave kishte kosto fikse, dhe kështu madhësia e tregut ishte me rëndësi. Nëse fragmentimi nënkuptonte se konstituenca e secilit inovator ishte e vogël, kjo do të kishte shuar nxitjen.

    Në Evropën e hershme moderne, sidoqoftë, fragmentimi politik dhe fetar nuk nënkuptonte audiencë të pakët për inovatorët intelektualë. Fragmentimi politik ekzistonte në mes të një uniteti të jashtëzakonshëm kulturor dhe intelektual. Evropa ofronte një treg pak a shumë të integruar për ide, një rrjet i gjerë kontinental i burrave dhe grave të ditur, ku idetë e reja shpërndaheshin e qarkullonin. Uniteti kulturor evropian ishte i rrënjësuar në trashëgiminë klasike të saj, dhe, mes intelektualësh, në përdorimin e gjerë të latinishtes si lingua franca e tyre. Struktura Kishës Krishtere mesjetare gjithashtu siguronte një element të përbashkët përgjatë kontinentit. Në të vërtetë, shumë para se të përdorej termi “Evropë”, quhej “Christendom”.

    Derisa për një pjesë të madhe të Mesjetës intensiteti i aktivitetit intelektual (edhe në numër pjesëmarrësish edhe për nga nxehtësia e debateve) ishte i lehtë krahasuar me atë çfarë do të bëhej, pas 1500’ës u bë transnacional. Në Evropën e hershme moderne, kufijtë nacionalë kishin pak rëndësi në komunitetin e hollë dhe të lëvizshëm të intelektualëve evropianë. Pavarësisht udhëtimeve të ngadalshme e të parehatshme, shumë prej intelektualëve kryesorë shkonin e vinin mes shteteve. Si Juan Luis Vives i lindur në Valencia dhe Desiderius Erasmus i lindur në Roterdam, dy nga udhëheqësit më të shquar të humanizmit evropian të shekullit të 16-të, mishëruan cilësinë e lirshme të mendimtarëve kryesorë të Evropës: Vives studioi në Paris, jetoi pjesën më të madhe të jetës së tij në Flanders, por ishte edhe anëtar i Kolegjit Corpus Christi në Oksford. Për një kohë, ai shërbeu si mësues i vajzës së Henry VIII, Marisë. Erasmus u kthye mes Leuven, Angli dhe Basel. Por, kaloi kohë edhe në Torino dhe Venecia. Një lëvizje e tillë midis intelektualëve u rrit edhe më shumë në shekullin e 17-të.

    Nëse intelektualët evropianë lëviznin me shpeshtësi dhe lehtësi të paprecedentë, idetë e tyre udhëtonin edhe më shpesh. Përmes shtypit dhe sistemit postar shumë të përmirësuar, dituria e shkruar qarkulloi me shpejtësi. Në mjediset relativisht pluraliste të Evropës moderne të hershme, veçanërisht në kontrast me Azinë Lindore, përpjekjet konzervatore për të shtypur idetë e reja ngecën. Reputacioni i superyjeve intelektualë si Galileo dhe Spinoza ishte i tillë që, nëse cenzura lokale provonte të ndalonte publikimin e veprave të tyre, mund të gjenin lehtë botues jashtë vendit.

    Librat e “ndaluar” të Galileut u kontrabanduan lehtë jashtë Italisë dhe u botuan në qytete protestane. Për shembull, Diskursi i tij u botua në Leiden më 1638, dhe Dialogu u ribotua në Strasburg më 1635. Botuesi i Spinozës, Jan Riewerts, e shkroi “Hamburg” në faqen e titutlit të Traktatit për t’i habitur cenzorët, edhe pse libri u botua në Amsterdam. Për intelektualët, politikat e ndara dhe të pakoordinuara të Evropës zgjeruan lirinë intelektuale që thjesht nuk mund të ekzistonte në Kinë ose Perandorinë Osmane.

    Pas 1500’ës, kombinimi unik i fragmentimit politik të Evropës dhe institucionet e saj pan-evropiane të mësimit sollën ndryshime dramatike intelektuale në mënyrën se si idetë e reja nisën të qarkullojnë. Librat e shkruar në njërën pjesë të Evropës gjetën rrugët e tyre për pjesët e tjera. Shpejt nisën të lexohen, citohen, të pllagjiarizohen, diskutohen dhe komentohen kudo. Kur një zbulim i ri ndodhte kudo në Evropë, debatohej dhe testohej nëpër kontinent. Pesëdhjetë vite pas publikimit të tekstit të William Harvey-t mbi qarkullimin e gjakut De Motu Cordis (1628), mjeku dhe intelektuali anglez Thomas Browne reflektoi mbi zbulimin e Harvey-t se “Në atunë e parë të qarkullimit të gjitha shkollat e Evropës murmuritën … dhe e dënuan atë me një votë të përgjithshme … por më gjatë u pranua dhe u konfirmua nga mjekë të shquar”.

    Superyjet inelektualë të periudhës përkushtoheshin për një audiencë evropiane, jo lokale, dhe gëzonin reputacion të gjerë kontinental. Ata e shihnin veten si qytetarë të “Republikës së Letrave” dhe këtë entitet e konsideronin, thënë në fjalët e filozofit francez Pierre Bayle (një prej figurave qendrore), si një komonuelth të lirë, dhe perandori të së vërtetës. Metafora politike ishte më së shumti dëshirore dhe jo pak vetëkënaqësi, por shprehte cilësitë e një komuniteti që rregullat i vendoste për një treg të ideve. Ishte me të vërtetë një treg me shumë konkurrencë.

    Mbi të gjitha, intelektualët e Evropës kundërshtuan pothuajse gjithçka, dhe herë pas here demonstruan gatishmëri për të therur lopë të shenjta. Ata së bashku vendosën një angazhim për të hapur shkencën. Për t’u kthyer te Gibbon: ai vërejti se filozofit, ndryshe nga patrioti, i lejohej ta konsideronte Evropën si një “republikë të madhe” të vetme, në të cilën balanca e fuqisë mund të vazhdonte të luhatej dhe prosperiteti i disa kombeve “mund të lartësohej ose të depresionohej në mënyrë alternative”. Por kjo kapje e një “republike të madhe” të vetme garantonte një “gjendje të përgjithshme lumturie, sistem artesh, ligjesh dhe sjelljesh”. “Kjo e dalloi në mënyrë të favorshme” Evropën nga qytetërimet e tjera, shkroi Gibbon.

    Në këtë drejtim, atëherë, komuniteti intelektual i Evropës gëzoi më të mirën e dy botëve, si avantazhet e një komuniteti akademik të integruar transnacional, ashtu edhe të një sistemi shtetesh konkurrues. Ky sistem prodhoi shumë nga komponentët kulturorë që çuan në Pasurimin e Madh: një besim në përparimin social dhe ekonomik, një respekt në rritje për inovacionin shkencor dhe intelektual dhe një përkushtim ndaj një programi bejkonian, dmth, një program kërkimor metodik dhe empirik të dijes në shërbim të rritjes ekonomike. Filozofët dhe matematikanët natyrorë të Republikës së Letrave të shekullit të 17’të adoptuan idenë e shkencës eksperimentale si një mjet kryesor dhe pranuan përdorimin e matematikës gjithnjë e më të sofistikuar si një metodë për të kuptuar dhe kodifikuar natyrën.

    Ideja e progresit ekonomik të drejtuar nga njohuritë si lëvizjet kryesore të Revolucionit Industrial dhe rritjes së hershme ekonomike është ende e diskutueshme, dhe me të drejtë. Shembujt e shpikjeve thjesht të drejtuara nga shkenca në shekullin e 18-të janë të paktë, megjithëse pas 1815 numri i tyre rritet me shpejtësi. Megjithatë, duke e hedhur poshtë revolucionin shkencor si të parëndësishëm për rritjen ekonomike moderne, e humbet pikën që pa një kuptim gjithnjë në rritje të natyrës, përparimet e drejtuara nga artizanët e shekullit të 18-të (veçanërisht në industrinë e tekstilit) do të ndaleshin ngadalë por në mënyrë të pashmangshme.

    Për më tepër, disa shpikje ende kishin nevojë për të dhëna nga njerëz të ditur edhe nëse nuk mund të thuhet se janë thjesht të drejtuara nga shkenca. Për shembull, kronometri detar, një nga shpikjet më të rëndësishme të epokës së Revolucionit Industrial (megjithëse rrallë përmendet si pjesë e tij) u bë i mundur përmes punës së astronomëve të mëhershëm matematikorë. I pari ishte astronomi dhe matematikani holandez i shekullit të 16-të (më saktë frizian), Jemme Reinerszoon, i njohur si Gemma Frisius, i cili sugjeroi mundësinë e asaj që bëri në të vërtetë John Harrison në 1740.

    Është interesante të theksohet se përparimet në shkencë u nxitën jo vetëm nga ngjitja në skenë e shkencës së hapur dhe sofistikimi në rritje i tregut transnacional të ideve. Ata u nxitën gjithashtu nga shfaqja e mjeteve dhe instrumenteve më të mira që lehtësuan kërkimin në filozofinë e natyrës. Më të rëndësishmet përfshijnë mikroskopin, teleskopin, barometrin dhe termometrin modern. Të gjitha ato u zhvilluan në gjysmën e parë të shekullit të 17-të. Mjetet e përmirësuara në fizikë, astronomi dhe biologji hodhën poshtë shumë keqkuptime të trashëguara nga antikiteti klasik. Nocionet e zbuluara rishtazi për vakum dhe atmosferë stimuluan shfaqjen e motorëve atmosferikë. Nga ana tjetër, motorët me avull frymëzuan shkencëtarët për të hetuar fizikën e shndërrimit të nxehtësisë në lëvizje. Më shumë se një shekull pas pompës së parë të Newcomen (motori i famshëm Dudley Castle i 1712), u zhvillua termodinamika.

    Në Evropën e shekullit të 18-të, ndërveprimi midis shkencës së pastër dhe punës së inxhinierëve dhe mekanikëve u bë gjithnjë e më i fortë. Ky ndërveprim i njohurive propozicionale (njohuri për ‘çfarë’) dhe njohuri përshkrimore (njohuri për ‘si’) përbën një reagim pozitiv ose model autokatalitik. Në sisteme të tilla, pasi procesi të fillojë, ai mund të bëhet vetëlëvizës. Në këtë kuptim, rritja e bazuar në njohuri është një nga fenomenet më të vazhdueshme historike – megjithëse kushtet e vazhdimësisë së saj janë komplekse dhe kërkojnë mbi të gjitha një treg konkurrues dhe të hapur për ide.

    Duhet të pranojmë se pasurimi i madh i Evropës (dhe i botës) nuk ishte aspak i pashmangshëm. Me ndryshime mjaft të vogla në kushtet fillestare, apo edhe aksidente gjatë rrugës, mund të mos kishte ndodhur kurrë. Sikur zhvillimet politike dhe ushtarake të merrnin kthesa të ndryshme në Evropë, forcat konservatore mund të kishin mbizotëruar dhe të kishin mbajtur një qëndrim më armiqësor ndaj interpretimit të ri dhe më progresiv të botës. Nuk kishte asgjë të paracaktuar ose të pashmangshme në triumfin përfundimtar të përparimit shkencor dhe rritjes së qëndrueshme ekonomike, më shumë se, të themi, në evolucionin përfundimtar të Homo sapiens (ose ndonjë specie tjetër specifike) si dominuese në planet.

    Një rezultat i aktiviteteve në tregun e ideve pas vitit 1600 ishte Iluminizmi Evropian, në të cilin besimi në përparimin shkencor dhe intelektual u përkthye në një program politik ambicioz, një program që, pavarësisht nga të metat dhe gabimet e tij të shumta, ende dominon politikat evropiane dhe ekonomitë. Pavarësisht nga reagimet e kundërta që ka hasur kohët e fundit, forcat e përparimit teknologjik dhe shkencor, pasi të viheshin në lëvizje, mund të ishin bërë të papërmbajtshme. Bota, sot, në fund të fundit, ende përbëhet nga entitete konkurruese dhe duket jo shumë më afër bashkimit sesa në vitin 1600. Tregu i saj i ideve është më aktiv se kurrë dhe risitë ndodhin me një ritëm gjithnjë e më të shpejtë. Larg nga të gjitha frutat teknologjike të ulëta që janë mbledhur, më e mira ende pritet që të vjen.

    Joel Mokyr, profesor i Arteve dhe Shkencave dhe profesor i ekonomisë dhe historisë në Universitetin Northwestern në Illinois. Në vitin 2006, atij iu dha çmimi dyvjeçar Heineken për Histori, i ofruar nga Akademia Mbretërore Hollandeze e Shkencave. Libri i tij i fundit është A Culture of Growth: Origins of the Modern Economy (2016).

    Artikulli është përkthyer në shqip nga gazeta online Reporteri.net nga eseu origjinal “How did Europe became so rich” i profesorit Joel Mokyr.

    Shpërndaje:
    Të ngjashme
    Të ngjashme
    Prospect
    Prospect

    © Reporteri (R Media L.L.C.), 2019-2024. Të gjitha të drejtat e rezervuara.

    Linku i lajmit u kopjua!