Autor: Dennis Rasmussen

Në kohën kur filozofi skocez David Hume ishte në shtratin e vdekjes në verën e vitit 1776, ndërrimi i jetës së tij u bë ngjarje e shumëpritur. Pak njerëz në Britaninë e shekullit të 18’të ishin aq të çiltër në mungesë të besimit fetar në krahasim me David Hume, dhe skepticizmi i tij i dha një reputacion jetëgjatë abuzimi dhe qortimi nga fetarët, përfshirë edhe përpjekje të koncertuara për ta ekskomunikuar nga Kisha e Skocisë. Tani çdo kush donte ta dinte se si do t’i vinte fundi këtij të pafeu. A do të pendohej ose mbase ta kthene mbrapsht skepticizmin e tij? A do të vdiste në një gjendje të rëndë, pa asnjë nga ngushëllimet e zakonshme të jetës së përtejme? Në këtë ngjarje, Hume vdiq ashtu siç jetoi, me humor të jashtëzakonshëm dhe pa religjion.

Përshkrimi më i famshëm i vdekjes së David Hume, së paku në kohët tona, vjen nga James Boswell, i cili ia doli t’ia sigurojë vetes një vizitë te ai të dielën e 7 korrikut, 1776. Kur shpjegimi për bisedën e tyre bëhet i qartë, qëllimi i vizitës së Boswell, doli se nuk kishte të bënte me respektimin e një njeriu që po vdiste, ose me përmbushjen e ndonjë kurioziteti qëllimkeq, por të fuqizonte bindjen e tij fetare se edhe një njeri si David Hume nuk do të mund të mbetej mosbesues i sinqertë deri në fund të jetës. Në këtë, [Boswell] dështoi keq.

“Duke qenë vonë për darkë”, Boswell niset për në shtëpinë e Hume, ku u befasua ta shihte “të patrazuar e të gëzueshëm…duke folur për gjëra të ndryshme me një qetësi mendore dhe qartësi që pak njerëz e posedojnë në çdo kohë”. Gjithmonë në takt, Boswell nisi t’i flet për jetën e amshueshme, duke e pyetur nëse mendon se ka një gjendje tjetër përtej. Hume ia ktheu se “është e mundshme që një copëz qymyrguri mbi zjarr edhe mund të mos ndizet; dhe shtoi se është është një prej gjërave më të paarsyeshme të fantazojmë se ne do të ekzisojmë përgjithmonë”. Boswell rezistoi, duke e pyetur se a nuk i shkakton parehati mendimi se do të asgjësohej, ndaj së cilës Hume u përgjigj se ideja se do të pushojë së ekzistuari nuk e shqetëson njëjtë siç nuk e shqetëson edhe ideja se nuk ka ekzistuar para se të kishte lindur. Për më tepër Hume tha “në mënyrë të rrafshët se morali i secilit religjion ishte i keq, dhe…kur dëgjonte se një njeri ishte fetar, ai vinte në përfundim se ishte zullumqar, edhe pse kishte pasur shumë raste të njihte njerëz fetar që ishin shumë të mirë”.

Kjo intervistë mbase e tregon Hume-in si të guximshëm, por në shekullin e 18’të ajo mbeti kryesisht e mbyllur në shënimet private të Boswell-it. Shpjegimi më prominent dhe më kontraverz i ditëve të fundit të David Hume erdhi nga lapsi i një njeriu edhe më të famshëm: Adam Smith, miku më i ngushtë i David Hume. Smith kompozoi një lavdëri pak kohë pas vdekjes së Hume-it në formën e një letre publike publikuar nga botuesi i tyre i përbashkët, William Strahan. Kjo letër ishte efektivisht “verzioni i autorizuar” i tregimit të vdekjes së Hume-it, kur u paraqit (me pëlqimin paraprak të Hume-it) si pjesë e bashkëngjitur e autobiografisë së tij të publikuar pas vdekjes, My Own Life (1776).

Letra e Smith-it nuk përmban asnjë nga mungesë e hapur e besimit që përshkon në intervistën e Boswell-it, por i bën kronikën – madje lë pas dore – gjakftohtësisë së ditëve të fundit të Hume-it, duke e paraqitur filozofin se si ia kriste shakave, duke luajtur me letra, dhe duke biseduar gjallërueshëm me miq të tij. Gjithashtu thekson karakterin e mahnitshëm të Hume-it, në të vërtetë, Smith e përfundon letrën duke deklaruar se miku i pabesueshëm i tij i afrohej “aq afër idesë së një njeriu të përsosur dhe të virtytshëm, aq sa natyra e brishtësisë njerëzore e lejon”.

Edhe pse relativisht pak e njohur sot, në shekullin e 18’të letra e Smith shkaktoi trazira. Ai më vonë tha se “me solli dhjetë herë më shumë abuzime se sa sulmi i dhunshëm ndaj tërë sistemit komercial të Britanisë së Madhe” – duke nënkuptuar, sigurisht, veprën e tij Wealth of Nations (1776). Përgjatë jetës së tij, Smith në përgjithësi kishte provuar shumë të mos shpalonte pikëpamjet e tij fetare – ose mungesën – dhe të qëndronte i lirë nga ballafaqimet me të devotshmit, por deklarimi i tij se një skeptik i përbetuar siç ishte Hume ishte model i urtisë dhe virtytit “shkaktoi ofendim të madh” dhe “shokoi të gjithë të krishterët e esëllt”.

Boswell vetiu e vlerësonte letrën e Smithit si një “paturpshmëri të guximshme” dhe një shembull “të prodhimit helmues me të cilën kjo epokë është mbushur”. Në përputhje me këtë, ai me ngulm i kërkoi Samuel Johnson-it, të “dilte para” dhe “të godiste kokat e Hume-it dhe Smith-it bashkërisht, dhe t’i bëjë këto të pafe mburracak dhe të kotë qesharak. A nuk do të ishte kjo”, u lut ai, “një gjë që për ty do t’ia vlente barra qerasë, t’i çjerrësh këto barëra të dëmshëm nga kopshti moral?”.

Ky diskutim i ashpër publik nuk u qetësua shpejt. Pas gati një shekulli, shkruesi i shumë vëllimeve fetare, John Lowrie, ishte ende tejet i inatosur me letrën e Smith-it të proklamonte se nuk dinte “dëshmi më të vajtueshme të dobësisë dhe marrëzisë së mosfesë dhe pabesisë” në “të gjithë rangun e literaturës angleze”.

Në shekullin e 18’të ideja se ishte e mundur që një skeptik të vdes mirë, pa frikë dhe shpresë, përndjekte mendjet e shumë njerëzve, përfshirë Boswell-in, i cili provoi të thërriste dy herë Hume-in pas bisedës së 7 korrikut, në mënyrë që ta shtyente më tej, por kthehej mbrapsht. Sot, sigurisht, njerëzit që s’besojnë ende konsiderohen me dyshim dhe madje edhe me urrejtje në disa qarqe, por shumë prej tyre vdesin pa u hetuar ose pa u komentuar për shkak të mungesës së tyre të besimit. Duhet një formë veçanërisht e guximshme dhe e hapur e mosbesimit – më shumë e ngjashme me intervistën private të Hume me Boswell se sa me letrën publike të Hume-it nga Smith – për të ngjallur shumë në rrugën e tronditjes ose pakënaqësisë, të llojit që ndoqi vdekjen e Christopher Hitchens disa vite më parë. (Në të vërtetë, kishte një sërë krahasimesh midis Hitchens dhe Hume në atë kohë.) Fakti që në shekullin e 18 Smith duroi abuzime të forta dhe të qëndrueshme për të raportuar thjesht fundin e qetë dhe të guximshëm të mikut të tij, ofron një kujtesë të qartë se sa larg ne kemi ecur në këtë drejtim.