Konflikti ndërmjet Kosovës dhe Serbisë është i përqendruar në veriun e Kosovës – rreth një mijë kilometra katrorë, rreth 10 për qind e territorit të Kosovës, e banuar nga një popullsi me shumicë serbe prej rreth pesëdhjetë mijë banorësh, që është rreth 40 për qind e popullsisë serbe në Kosovë dhe rreth 3 për qind e popullsisë së përgjithshme të Kosovës.

Kjo pjesë e vogël e tokës ka qenë një burim i madh tensionesh midis shqiptarëve dhe serbëve të Kosovës dhe midis Prishtinës dhe Beogradit për më shumë se dy dekada tani. Shumë modele për ta zgjidhur atë janë provuar dhe kanë dështuar. Një marrëveshje në 2013 në Bruksel mundësoi një integrim të butë, por këto përfitime ranë vitin e kaluar kur mijëra serbë lanë punën e tyre – duke përfshirë oficerë policie dhe gjyqtarë – si pjesë e një bojkoti më të gjerë serb ndaj institucioneve të Kosovës. Udhëheqësit e Serbisë dhe Kosovës u përpoqën gjithashtu, pa sukses, disa vite më parë një “zgjidhje territori” me qendër të ardhmen e veriut.

Udhëheqësit e Kosovës tani insistojnë në integrimin e pakushtëzuar të veriut. Serbët e Kosovës e barazojnë një integrim të tillë me nënshtrimin, duke insistuar në vend të kësaj në autonominë në çështjet lokale si parakusht për integrim, një pozicion që Beogradi e mbështet dhe bashkësia ndërkombëtare e simpatizon.

Ngërçi i ri është i paqëndrueshëm dhe, nëse lihet i pakontrolluar, mund të shkaktojë një sërë konfrontimesh midis Kosovës dhe Serbisë dhe midis autoriteteve të Kosovës dhe serbëve vendas.

Ekzistojnë të paktën katër burime kryesore të tensioneve që kanë nevojë për vëmendje.

Së pari, incidentet e vogla mund të çojnë në dhunë të pakontrollueshme. Marrëdhëniet ndërmjet policisë me shumicë shqiptare dhe popullatës lokale serbe në veri janë të tensionuara. Serbët thonë se ndjehen të frikësuar nga prania e madhe dhe monoetnike e policisë – një shumicë dërrmuese e policisë janë shqiptarë në një territor me mbi 90 për qind serbë. Një incident i vogël mund ta përshkallëzojë këtë marrëdhënie të tensionuar në dhunë të përhapur.

Së dyti, serbët në veri ndihen pa të drejta. Edhe pse me një shumicë dërrmuese serbe, katër komunat në veri tani drejtohen nga kryetarët shqiptarë të zgjedhur në zgjedhjet që serbët bojkotuan, me një pjesëmarrje totale nën 4 për qind. Për më tepër, mijëra serbë dhanë dorëheqje vitin e kaluar nga institucionet e Kosovës. Megjithëse shqiptarët dhe serbët nuk pajtohen për arsyet e bojkotit – shqiptarët thonë se Beogradi e ka orkestruar atë, ndërsa serbët thonë se politikat diskriminuese të Kosovës i detyruan ata të lëshojnë vendet e punës – ndjenjat e serbëve për mungesë të të drejtave mund të minojnë përpjekjet diplomatike për të riintegruar rajonin. Kjo ndjenjë gjithashtu mund të nxiste pakënaqësi që mund të nxiste më pas mosbindje civile aktive serbe, e cila mund të përshkallëzohej në dhunë. Edhe pse nuk janë në gjendje të shkëputen, serbët në veri kanë kapacitetin për të penguar përpjekjet e Prishtinës për të vendosur autoritetin e saj atje, siç u dëshmua këtë verë me bojkotimin e zgjedhjeve dhe institucioneve lokale të Kosovës dhe demonstratat e tyre të dhunshme.

Së treti, tensionet në dhe mbi veri kanë shkaktuar një valë të re nacionalizmi në Serbi dhe Kosovë që mund të intensifikohet më tej, duke rrezikuar jo vetëm arritjet e dekadës së kaluar, por edhe duke minuar përpjekjet e ardhshme për paqe. Deri më tani, liderët e të dy vendeve kanë pasur kontroll mbi këtë radikalizëm. Por nëse nacionalizmi ngrihet në nivele të pakontrollueshme, udhëheqësit ka të ngjarë të ndihen të detyruar t’u përgjigjen pritjeve gjithnjë e më ekstreme të publikut duke ndërmarrë veprime të rrezikshme. Nacionalizmi i kombinuar me pakënaqësi mund të udhëheqin qeveritë dhe publikun e Kosovës dhe Serbisë drejt një konfrontimi të pashmangshëm.

Së katërti, Kosova mund të ndërmarrë më shumë hapa për të vendosur kontrollin e saj në veri që mund të tjetërsojë më tej popullsinë serbe. Prishtina duket se synon të largojë nga objektet publike institucionet e financuara nga Serbia që ofrojnë shërbime për popullatën serbe, si pensionet dhe pagat për mijëra mësues dhe mjekë të punësuar në sistemin e financuar nga Serbia.

Rruga përpara

Kosova dhe Serbia mund të ndërmarrin veprime të menjëhershme për të zbutur tensionet dhe për të krijuar kushtet për riintegrimin e serbëve në veri të Kosovës. Çelësi do të jetë që Kosova dhe Serbia të shkëputin integrimin e veriut nga mosmarrëveshja në dukje e pazgjidhshme e statusit – ta konsiderojnë integrimin e veriut si një çështje pa status – dhe të angazhohen që të zbatojnë të gjitha marrëveshjet për integrimin serb deri në fund të vitit. Kjo përfshin zbatimin e Asociacionit/Bashkësisë së Komunave me Shumicë Serbe, një propozim për një kontroll më të madh të serbëve të Kosovës mbi çështjet lokale në dhjetë komunat me shumicë serbe, për të cilin fillimisht u pajtua Beogradi dhe Prishtina si pjesë e Marrëveshjes së Brukselit të vitit 2013.

Kosova duhet të marrë iniciativën, pasi qytetarët dhe territori i saj janë në rrezik. Kosova nuk duhet t’i konsiderojë të drejtat eventuale shtesë për serbët përmes Asociacionit/Bashkësisë si lëshime ndaj Serbisë, por si pjesë e një politike integruese për të akomoduar një pjesë të qytetarëve të saj, të cilët për arsye të ndryshme hezitojnë të integrohen në një shtet, të cilin shteti i tyre amë Serbia, nuk e njeh. Serbia, nga ana tjetër, duhet të mbështesë pa mëdyshje riintegrimin e serbëve në institucionet e Kosovës. Serbia nuk duhet ta konsiderojë këtë si një lëshim për Kosovën, por si një mënyrë për të përmirësuar pozitën e këtij komuniteti mjaft të vogël dhe të varfër serb të zënë në mes të zjarrit. Serbia dhe Kosova mund të kenë përballjet e tyre në fronte të tjera dhe kanë mjaft. Dhe lidershipi serb i Kosovës duhet të veprojë në mënyrë autonome nga Beogradi për çështjet lokale.

Si mund të realizohet kjo? Partitë duhet së pari të bien dakord për zgjedhjet e reja lokale në veri, me serbët e Kosovës të angazhuar për të marrë pjesë. Njëkohësisht, Kosova duhet të hartojë një statut për Asociacionin/Bashkësinë që do të formohet sapo të votohen kryetarët e rinj të komunave. Një hap tjetër i rëndësishëm është lehtësimi i kthimit të mijëra punonjësve që u larguan—veçanërisht policia—në vendet e tyre të punës.

Edhe pse politikë e diskutueshme, nëse formohet me mirëbesim, Asociacioni/Bashkësia nuk do të çonte në ndarjen e veriut, siç frikësohen shqiptarët, por në vend të kësaj mund të shërbente si një rrugë drejt integrimit të qëndrueshëm të serbëve. Pakicë e përhershme në institucionet qendrore – të gjitha pozitat e larta mbahen nga shqiptarët – serbët duan të kenë zë më të fuqishëm në çështjet lokale në komunat ku ata përbëjnë shumicën. Veçanërisht, serbët duan që Prishtina t’u japë atyre më shumë autonomi në zhvillimin ekonomik lokal, planifikimin urban, arsimin dhe kujdesin shëndetësor. Kërkesa të tilla mund të konsiderohen normale në demokracitë e zhvilluara, por ky nuk është rasti në Kosovë, një vend me ndarje të thella etnike ku edhe transferimet e parëndësishme të pushtetit duket se kanë interesa të larta. Shqiptarët, për shembull, mund t’u ofrojnë serbëve në veri një pozitë të rëndësishme kombëtare, siç është kryetari i parlamentit – një teknikë integruese e përdorur shpesh në vende të tjera me sfida të ngjashme etnike – për t’i bërë ata të ndihen si palë të rëndësishme për të ardhmen e Kosovës.

Për të ndihmuar integrimin serb, të gjitha partitë politike shqiptare të Kosovës duhet të mbështesin formimin e Asociacionit/Bashkësisë. Asnjë parti – sado e fortë të jetë – nuk mund të përballojë ta formojë e vetme, duke pasur parasysh kostot e mundshme të dhimbshme politike. Jo sepse Asociacioni/Bashkësia është domosdoshmërisht e keqe për Kosovën – në fakt, do t’i largonte gradualisht institucionet serbe me më shumë se dhjetë mijë punonjës dhe do të lehtësonte integrimin e tyre në sistemin e Kosovës – por sepse shumica e shqiptarëve duket se besojnë se është. Prandaj, bashkëpunimi partiakë është një domosdoshmëri. Dhe nuk duhet të jetë e vështirë. Në fund të fundit, të gjitha palët ranë dakord për Asociacionin/Bashkësinë në një formë apo në një tjetër gjatë negociatave dhjetëvjeçare me Serbinë. Për më tepër, parlamenti i Kosovës tashmë e ka miratuar këtë pjesë të politikës. Integrimi serb është një test kyç i aftësisë së lidershipit politik shqiptar – si partitë qeverisëse ashtu edhe ato opozitare – për të ndërtuar një shtet liberal demokratik me kapacitetin për të gjetur një ekuilibër që kënaq komunitetin shumicë dhe pakicë.

Për një qasje të tillë integruese në punë, kryeministri i Kosovës Albin Kurti dhe presidenti serb Aleksandar Vuçiq do të duhet të transformojnë ndërveprimet e tyre luftarake në një marrëdhënie pune. Disa mesazhe pajtuese kanë filluar të fitojnë terren. Kurti ka pranuar të ofrojë më shumë vetë-menaxhim për serbët, duke e kthyer pozicionin e tij të mëparshëm. Ndërkohë, Vuçiqi e ka pranuar se paqja me shqiptarët është e dobishme për Serbinë. Por në përgjithësi, liderët vazhdojnë të flasin në mënyra që prodhojnë më shumë zemërim sesa pajtim. Sigurisht që do të duhet një ndryshim qëndrimi si te drejtuesit ashtu edhe te publiku më i gjerë. Megjithëse kundërshtimi publik ndaj normalizimit të marrëdhënieve është i përhapur, ai është i cekët. Nuk bazohet në pozicione themelore politike apo pikëpamje ideologjike.

Pra, ndjenjat publike mund të zhvendosen shpejt drejt mbështetjes më të madhe për pajtim nëse udhëheqësit në Beograd dhe Prishtinë e avokojnë atë. Ndërsa bisedimet e udhëhequra nga Bashkimi Evropian ndërmjet Serbisë dhe Kosovës vazhdojnë këtë javë (shkrimi është botuar para mbajtjes së takimit, shën.red.), është e domosdoshme që Kurti dhe Vuçiqi të ndërmarrin hapat e nevojshëm për të ulur tensionet dhe për të lehtësuar riintegrimin e serbëve të Kosovës.

*Shpëtim Gashi është nënkryetar i Këshillit për Qeverisje Gjithëpërfshirëse. Milica Andriq Rakiq është menaxhere e programit në Iniciativën e Re Sociale. Shkrimi origjinal është botuar në “Atlantic Council”.