Autor: Tage Rai, Behavioral Scientist

Në numërimin e fundit, më shumë se 600 mijë myslimanë Rohingya të Maynmarit ishin larguar nga vendi për në Bangladesh. Që kur militantë të Rohingya-s sulmuan caqet policore të Myanmar-it, duke rezultuar në dhjetëra vrasje në gusht të 2017’ës, forcat e sigurisë së Myanmar-it filluan fushatën e spastrimit etnik. Dogjën qindra fshatra të Rohingyas, vranë, përdhunuan dhe i hoqën kokën rohyngianëve që gjetën.

Çfarë i shtyu forcat e sigurisë së Myanmar-it të kryejnë këtë akt spastrimi etnik? A dështuan të njohin njerëzinë e brendshme të viktimave të tyre, apo aktet e tyre përfaqësojnë teprinë e moralitetit, një moralitet që mund të kënaqet vetëm duke ndëshkuar njerëz tjerë. Cili është motivi që nxit këtë lloj dhune?

Një shpjegim popullor për këtë dhunë të tmerrshme është se kryerësit viktimat i shohin pak më shumë se kafshë ose objekte, dhe se ndjejnë pak keqardhje në abuzimin e tyre, duke i torturuar dhe vrarë sepse është më lehtë të lëndohet një kafshë ose thehet një objekt se sa të të lëndohet një qenie njerëzore. Ky proces dehumanizimi është përdorur shpesh për të shpjeguar aktet e dhunes që shtrihen nga Holokausti dhe abuzimet me të burgosur në Abu Ghraib e deri te spastrimi etnik kundër popullit të Rohingyas. Sidoqoftë, studimet tona të fundit sugjerojnë se këto shpjegime janë të gabuara. Në fund të fundit, dështimi në njohjen/pranimin e humanitetit parashikon indiferencë ndaj mirëqenies së tyre, dhe jo dëshirë aktive dhe kënaqësi në shkaktimin e vuajtjes së tyre. Për të kuptuar dëshirën aktive për të shkaktuar dhimbje dhe vuajtje ndaj një personi tjetër, duhet të shohim një burim kundërintuitiv: moralin njerëzor.

Siç e tregojmë në këtë studim të publikuar në Proceedings of the National Academy orf Sciences në vitin 2017, dehumanizimi na lejon të kryejmë dhunë instrumentale, ku njerëzit nuk dëshirojnë të lëndojnë viktimën, por me dijeni i dëmtojnë sidoqoftë në mënyrë që të arrihet një objektiv tjetër (paramendojeni të shtësh mbi një të huaj për t’ia vjedhur kuletën). Ne vërejmë se dhuna morale ngritet kur kryerësit e krimit viktimën e shohin si të aftë për të menduar, të aftë për të përjetuar ndjenja dhe me ndjenja morale. Thënë në fjalë tjera, kur kryerësit e perceptojnë viktimën e tyre si njerëzor.

Kjo nuk do të thotë se kryerësit nuk mbajnë në vete pikëpamje të shpifura raciste ndaj viktimave të tyre. Ata edhe mund të ofendojnë viktimat e tyre haptazi duke i krahasuar me majmunë dhe kafshë të tjera. Por, kur e manipulojmë eksperimentalisht dehumanizimin, dhe kur e masin në mëyra që nuk ngërthehen në racizëm eksplicit, nuk gjejmë marrëdhënie mes dehumanizimit dhe dhunës morale. Për herë të parë e demonstruam duke i pyetur pjesëmarrësit të raportojnë rreth asaj se sa i aprovojnë llojet e ndryshme të praktikave të dhunshme, sikur sulmet me dronë, ndëshkimin kapital të vrasësve dhe dyqanxhive të rrobave. Pastaj, i pyetëm pjesëmarrësit rreth viktimave në këto shembuj. A munden viktimat të mendojnë dhe arsyetojnë? A ndjejnë dhimbje dhe vuajtje? A janë të aftë për dashuri dhe dhembshuri? Ose urrejtje dhe inat? Këto pyetje i përdorëm për të vlerësuar nëse njerëzit i mendojnë viktimat si krejtësisht njerëzorë, pavarësisht qëndrimeve të tjera negative që ata mund të mbajnë kundrejt tyre.

Çfarë gjetëm është se dehumanizimi i viktimave parashikon mbështetje për dhunë instrumentale. Për shembull, amerikanët që civilët irakianë i shihnin më pak se njerëzor kishin më shumë gjasa të mbështetnin sulmet me dronë mbi Irak. Në këtë rat, askush nuk dëshiron vrasjen e civilëve të pafajshënm, por nëse vdesin si dëm kolateral në ndjekjen dhe vrasjen e terroristëve të ISIS-it, dehumanizimi i tyre na lehtëson fajin. Në kontrast me këtë, të shohësh terroristët e ISIS-it si më pak se njerëzor nuk predikonte asgjë në mbështetjen tonë ndaj sulmeve mbi ta me dronë. Kjo është sepse njerëzit duan të lëndojnë dhe vrasin terroristët. Pa humanitetin e tyre, si mund të ishin të fajshëm terroristët, dhe se si do të mund të ndjenin dhimbjen që e meritojnë?

Gjithashtu kemi kryer edhe eksperimente ku u kërkuam njerëzve të imagjinojnë sikur po e lëndojnë dikë për para ose si ndëshkim ndaj një akti të pamoralshëm. Në një eksperiment, ne gjetëm se pjesëmarrësit shprehnin më pak mbështetje në thyerjen e thuas së dikujt për 1 miliion dollarë kur personi përshlruhej duke përdorur gjuhë të njerëzishme (p.sh. “Xhoni është ambicioz dhe imagjinativ, por edhe disi i përmbledhur dhe i pasigurt), sikur projektin teoritë dehumanizuese. Sidoqoftë, përdorimi i gjuhës humanizuese nuk ndërronte mbështetje për thyerjen e gishtit të një Pimp-i i cili rekruton vajza të reja për prostitucion.

Në një eksperiment tjetër, ne gjetëm se, pas thyerjes së gishtit të dikujt për 10 dollarë, njerëzit e shihnin personin që kanë lënduar si më pak njerëzor, përsëri në mbështetje të teorisë se njerëzit dehumanizojnë viktimat e tyre për t’ia lehtësuar vetes fajin në lëndimin e tyre. Në kontrast me këtë, ne gjetëm se kur imagjinohet thyerja e gishtit të dikujt si ndëshkim për një akt të pamoralshëm kjo nuk e ndërronte percepsionin rreth humanitetit të personit. Në disa raste, ne gjetëm edhe se pjesëmarrësit justifikonin ndëshkimin ndaj keqbërësve duke e parë personin që kanë lënduar edhe si më shumë njerëzor.

Shumë njerëz besojnë se është vetëm një thyerje e ndjeshmërisë sonë morale që shkakton dhunë. Për të reduktuar dhunën, sipas këtij argumenti, ne duhet vetëm të rivendosim ndjenjën tonë të moralit duke gjeneruar ndjeshmëri ndaj viktimave. Nëse do t’i shihnim thjesht si qenie njerëzore, atëherë nuk do t’u bënim asnjë dëm. Megjithatë, hulumtimi ynë sugjeron se kjo është e pavërtetë. Në rastet e dhunës morale, eksperimentet tona sugjerojnë se është angazhimi i ndjenjës sonë morale, jo shkëputja e tij, ajo që shpesh shkakton agresion. Kur forcat e sigurisë së Myanmarit vendosin mina tokësore në kufirin e Bangladeshit në një përpjekje për të vrarë pakicat Rohingya që po përpiqen t’i shpëtojnë masakrës, nxitësi kryesor i sjelljes së tyre nuk është çhumanizimi, por më tepër zemërimi moral ndaj një armiku të konceptuar si të keq, por gjithashtu plotësisht njerëzor.

A do të thotë kjo se nuk ka asnjë rol për dehumanizimin në dhunë? Absolutisht jo. Indiferenca e shkaktuar nga dehumanizimi është ajo që u mundëson kaq shumë njerëzve të shikojnë larg dhe të mos bëjnë asgjë ndërsa ndodhin mizori të tmerrshme. Sa herë që udhëheqësja e Mianmarit, Aung San Suu Kyi, dështon të dënojë mizoritë e kryera nga forcat e sigurisë së Mianmarit, apo të vërë në dyshim nëse ato kanë ndodhur, efektet e dehumanizimit të pakicave janë të qarta. Dehumanizimi mund të mos bëjë që forcat e sigurisë të Mianmarit të vrasin, por na mundëson ne të tjerët të qëndrojmë mënjanë dhe të mos bëjmë asgjë.

Shkrimi është përkthyer në gjuhën shqipe nga Xhezair Dashi / Reporteri.net.