Ora është dhjetë e mbrëmjes kur, në fund të dokumentarit “Ditarët e babait tim”, publiku në kinotekën e Sarajevës ngrihet në këmbë dhe me një duartrokitje që vijon për disa minuta, nderon regjisorin Ado Hasanović dhe kujtimin e familjes së tij.

Disa ditë na ndajnë nga 30-vjetori i gjenocidit të Srebrenicës dhe Ado, i lindur në vitin 1986, sot me bazë në Itali, është në Bosnje e Hercegovinë për të rindjekur ato vende, ato ditë dhe për të treguar një vepër që bashkon virtytet e kinemasë kur ajo përballet me historinë. Se filmi kishte qenë për të një terapi, e kuptoi kur, në fund të montazhit, filloi të flinte me dritën fikur, shkruan La Stampa.

Që nga koha kur lufta e kishte bërë refugjat, atëherë ishte vetëm gjashtë vjeç, mungesa e energjisë elektrike sillte errësirën dhe më pas, frikën. Që kur ishte shpërngulur në Itali, deri në përfundimin e filmit nuk e kishte menduar më, pastaj kuptoi se trauma funksionon kështu: ajo për të cilën nuk flet, ajo që nuk e përpunon, mbetet e mbyllur në një kuti dhe të ndjek natën e ditën.

“Jam kthyer për të përkujtuar 8372 të vrarët e Srebrenicës, por duhet të kujtojmë çfarë ndodhi në këtë vend që nga viti 1992, jo vetëm në korrik të 1995-ës. Ky film është homazhi im për ata që përjetuan tre vjet luftë, për ata që mbijetuan, për ata që nuk ia dolën”. Ado Hasanović nuk i kujton të gjitha detajet e luftës në Bosnje, por ka gjëra që nuk mund t’i harrojë: shtëpinë e tij që digjej, ikjen nga Srebrenica.

Ishte viti 1993, Ado ishte shtatë vjeç dhe kujton qartë momentin kur hipi në një kamion të Kombeve të Bashkuara, bashkë me nënën, vëllanë dhe motrën. Kamion me të cilin udhëtuan 100 kilometra drejt veriut deri në qytetin e Tuzlës, ndërsa babai i tij mbeti në Srebrenicë. Në atë moment Ado u bë refugjat. Që atëherë, ai e urren fjalën “refugjat”. Ishte viti 2011 kur nëna e tij, Fatima, i dhuroi një kuti. Brenda ishin kaseta të regjistruara dhe ditarë.

Të gjitha i përkisnin babait të tij, Bekir, i cili donte të çlirohej prej tyre, donte t’i digjte, tregonte Fatima, e cila e dinte që në atë kuti ishte kujtesa intime dhe kolektive, private dhe politike e luftës. Ajo e dinte gjithashtu që në familje ishte folur pak dhe keq për këto gjëra dhe duke ia dhuruar Ado, nuk i thoshte vetëm: “Mbaj gjallë kujtimin”, por edhe: “Pyet për atë që nuk di”.

Duke i parë, duke i lexuar, Ado kuptoi se të lexuarit më parë dhe përpjekja për të folur më pas me babain do të nënkuptonte për të dialogun e parë me historinë që kishte shkatërruar jetën e tyre dhe kishte marrë një pjesë të familjes. “Kur fillova të lexoj ditarët e tij, më vjen turp, unë nuk e dija që emri i gjyshit tim ishte i shkruar në Memorialin e Srebrenicës. E dija që nuk ishte më, por nuk e dija që nëna ime nuk kishte eshtrat e tij, që kishte lënë ADN-në e saj me shpresën që një ditë gjyshi të gjendej. Por ai ende është ndër të zhdukurit”.

Kështu, në moshën 25-vjeçare, filloi të lexonte historinë e jetës së babait të tij nën rrethim, të shihte e rishihte dhjetë orë material video të xhiruar pas gushtit 1992, kur Bekir Hasanović shkëmbeu një monedhë ari për një kamerë me të cilën, nga ajo ditë, do të filmonte jetën e përditshme në Srebrenicë. Pamjet e regjistruara gjatë ditëve të luftës me ekipin e tij të improvizuar, të formuar nga Ben, John & Boys, emrat që i dhanë vetes me dy miq, japin një portret të papritur të një popullsie të humbur, por që ruan një lidhje krenare me realitetin.

Ado niset nga këto pamje dhe faqet e ditarëve të babait për ta rindërtuar figurën e tij dhe për të kuptuar duke folur me të dy prindërit, se si kishte arritur Bekiri të mbijetonte. Në ditët kur u krye gjenocidi, u nis nëpër pyje në atë që quhet “Marshi i Vdekjes”. Ishin nisur 12 mijë për të kërkuar shpëtimin drejt Tuzlës, mbijetuan pak më shumë se 3 mijë.

Për atë që kishte parë, gjatë gjithë viteve të xhirimeve, Bekiri ishte i përmbajtur për të folur. Filmi e thyen këtë tabu. Vështirësia për të folur me baballarët dhe trauma historike dhe personale, nga pengesë kthehen në burim. Bekir nuk ishte me kamerën e tij amatore vetëm dëshmitar i luftës, por edhe dëshmitar i atij ndryshimi universal që lufta sjell në shpirtin njerëzor. Fryma lozonjare e fillimit lë vend për melankolinë, dëshpërimin, heshtjen.

E pastaj, pas përfundimit të luftës, atij procesi në të cilin mendja i imponon vetes harresën për të mos menduar që pothuajse të gjithë njerëzit e treguar në film nuk janë më. Të vrarë në verën e vitit 1995. Nga të rinjtë që përbënin grupin e babait të tij, “Boys, Ben dhe John”, Bekir Hasanović (John), Izet Beganović (Ben) dhe Nedžad Ahmetović (Boys), sot ka mbetur vetëm Ahmetović i mbijetuar, por që nuk dëshiron të flasë më. Beganović u vra gjatë luftës dhe babai i Ado vdiq në vitin 2020.

Njerëzit në regjistrime nuk janë më dhe nuk do të kthehen kurrë. Regjistrimet e Bekirit janë dokumente të rëndësishme të ekzistencës njerëzore, por në të njëjtën kohë janë edhe një zgjim melankolik i fantazmave të luftës dhe gjenocidit, 30 vjet më vonë.

Edhe sot, thotë Ado, “aspekti më i rëndësishëm për popullsinë vendase është humbja e besimit ndaj atyre që nuk na mbrojtën, ashtu siç ende ndihet mohimi i gjenocidit”. Një nga momentet më tragjike, më ogurzeza të filmit është një sekuencë e korrikut 1995 e xhiruar nga njësia serbe Skorpion gjatë ekzekutimeve: kameramani nxiton sepse “bateria (e kamerës) po mbaron”. Përpara objektivit, ushtarët të gatshëm për të qëlluar dhe burrat që do të ekzekutoheshin, në një koreografi të tmerrit të atyre që duke filmuar merrnin pjesë dhe mbështesnin spastrimin etnik.

“Unë mendoj se ende po i shëroj traumat e mia, se e gjithë shoqëria boshnjake po e bën këtë”, Ado Hasanović . “E kuptova kur fillova të pyes veten: ‘Çfarë është jeta ime?’, kur kuptova që kam humbur më shumë se 30 anëtarë të familjes, kur kuptova që ende sot nëna ime po kërkon babain e saj dhe vëllain e saj që u vranë në gjenocid, kur kuptova që ishin fqinjët tanë ata që na urrenin dhe se diçka nga ajo urrejtje duhet çrrënjosur ende.”

Hasanović thotë se të falësh është e vështirë. Që nuk e di nëse ka falur, por e di që nuk urren. Mendon se përgjegjësitë individuale të atyre që kanë promovuar, marrë pjesë dhe zbatuar gjenocidin 30 vjet më parë ende nuk janë ndëshkuar, por e di që çdo ditë kur kthehet te varri i babait të tij ose te memoriali që mban emrin pa trup të gjyshit apo xhaxhait të tij, kur kthehet te nëna e tij Fatima që kujdeset e vetme për fermën, për mungesat dhe për mungesën e drejtësisë, mendon se duhet të “bëjë të pamundurën për të qenë dhe për të mbetur njeri. Është mënyra e vetme për të shëruar traumën personale dhe kolektive”.