Përkushtimi i Kosovës ndaj të drejtave të komuniteteve joshumicë reflektohet në infrastrukturën e saj gjithëpërfshirëse ligjore dhe politike, e cila, në letër, premton një shoqëri gjithëpërfshirëse dhe multietnike. Megjithatë, pavarësisht nga këto dispozita, realiteti shpërfaq se përfituesit e synuar vazhdojnë të përballen me sfida sistematike, margjinalizim dhe nënpërfaqësim.

Ky opinion shqyrton ndërlikimet e mekanizmave komunalë të Kosovës për të drejtat e komuniteteve joshumicë, dhe nevojën për reforma për fuqizimin e vërtetë të mekanizmave të tillë.

Ku qëndrojmë me mekanizmat komunalë për komunitetet joshumicë?

Qasja e Kosovës për mbrojtjen e të drejtave të pjesëtarëve të komuniteteve joshumicë është ndoshta më e përpunuara në Ballkanin Perëndimor, me mbi një duzinë ligjesh kushtuar kësaj kauze. Komiteti Komunal për Komunitete, Zyrat Komunale për Komunitete dhe Kthim dhe Zëvendës Kryetarët dhe Zëvendës Kryesuesit për Komunitete përbëjnë thelbin e kësaj kornize në nivel komunal. Këto organe kanë një mandat të rëndësishëm: të kujdesen për sigurinë, të drejtat dhe përfshirjen me pjesëmarrje të komuniteteve joshumicë në jetën sociale, politike dhe ekonomike në nivel komunal.

Ligji Nr. 03/L-040 për vetëqeverisjen lokale krijon tri institucione të rëndësishme në nivel lokal për të siguruar përfaqësimin dhe pjesëmarrjen e komuniteteve joshumicë në procesin e vendimmarrjes. Në komunat ku komunitetet joshumicë përbëjnë së paku 10% të popullsisë, caktohet një zëvendëskryetar për komunitete për të këshilluar Kryetarin e Komunës për çështjet që kanë të bëjnë me pjesëtarët e komuniteteve joshumicë. Poashtu, pozita e Zëvendës Kryesuesit të Kuvendit Komunal për komunitete është e rezervuar posaçërisht për një përfaqësues nga komunitetet joshumicë. Ky Zëvendës Kryesues luan një rol vendimtar në promovimin e dialogut ndërmjet komuniteteve, duke shërbyer si ndërlidhës kryesor për shqetësimet e komuniteteve joshumicë brenda Kuvendit. Ata kanë për detyrë të hetojnë çdo pretendim se veprimet apo vendimet e kuvendit komunal cenojnë të drejtat e garantuara me Kushtetutë të pjesëtarëve të komuniteteve joshumicë dhe janë përgjegjës për sjelljen e çështjeve të tilla në Kuvendin Komunal për shqyrtim të mëtejmë.

Komiteti për Komunitete, i mandatuar si një nga dy komitetet e përhershme në kuadër të kuvendeve komunale, përbëhet nga anëtarë të kuvendeve komunale dhe përfaqësues të komuniteteve. Sipas ligjit, përfaqësuesit e komuniteteve duhet të përbëjnë shumicën e anëtarëve në Komitetin e Komuniteteve, duke siguruar ndikim dhe mbikëqyrje të rëndësishme të komunitetit. Roli i këtij Komiteti është shumë i rëndësishëm pasi “është përgjegjës për shqyrtimin e përputhshmërisë së autoriteteve komunale me ligjin në zbatim dhe për shqyrtimin e të gjitha politikave komunale, praktikave dhe aktiviteteve për t’u siguruar se të drejtat dhe interesat e komuniteteve respektohen plotësisht.” (Neni 53 (2) i Ligjit Nr. 03/L-040).

Rregullorja nr. 02/2010 mandaton themelimin e Zyrave Komunale për Komunitete dhe Kthim (ZKKK) në të gjitha komunat për të mbrojtur të drejtat e komuniteteve, për të siguruar qasje të barabartë në shërbime dhe për të lehtësuar kthimin e qëndrueshëm. Një raport i vitit 2020 i OSBE-së në Kosovë, tregoi se 35 komuna kanë themeluar ZKKK-të, dhe ato përbëjnë një staf prej 136 zyrtarësh, apo mesatarisht rreth katër zyrtarë për zyrë, ku grat përbëjnë 32% të stafit. Zyrtarët serbë dhe shqiptarë të Kosovës përfaqësojnë përkatësisht 38% dhe 23% të punonjësve të ZKKK-së, duke siguruar përfaqësim nga secili komunitet.

Cilat janë disa nga sfidat me mekanizmat komunalë për komunitetet joshumicë?

Megjithatë, realiteti në terren jep një pamje më sfiduese. Para së gjithash, mbetet mjaft e paqartë se deri në çfarë mase komunat në Kosovë e respektojnë rolin dhe mandatin e këtyre mekanizmave, veçanërisht rolin e Komiteteve Komunale për Komunitete dhe Zëvendës Kryesuesit për Komunitete. Me fjalë të tjera, përkundër mandateve të tyre kritike, këto mekanizma shpesh ngecin në zbatimin e tyre, të cënuar nga burimet e pamjaftueshme, mbështetja e kufizuar politike dhe mungesa e bashkëpunimit të mirëfilltë ndërmjet subjekteve komunale. Komiteti për Komunitete, për shembull, përkundër potencialit të tyre për të ndikuar në buxhetimin dhe vendimmarrjen komunale, rrallëherë e ushtrojnë rolin e tyre të plotë për shkak të pasivitetit ose funksionimit joefektiv siç tregon ky raport nga Sbunker, si dhe ky raport nga PIPS dhe HD. Në mënyrë të ngjashme, ZKKK-të, të cilat duhet të shërbejnë si pika kryesore e kontaktit për çështjet e komuniteteve jo-shumicë, janë të cunguara, duke u përpjekur të jenë një qendër e vetme për një mori shqetësimesh, gjë që zbeh efektivitetin e tyre.

Zyrat Komunale për Komunitete dhe Kthim (ZKK) të themeluara në vitin 2010, nuk u është rishikuar mandati për të pasqyruar nevojat në zhvillim të komuniteteve të cilave u shërbejnë. Fillimisht duke u fokusuar në nevoja të menjëhershme ose humanitare si ngrohja, ushqim dhe strehim, këto zyra mund të mos adresojnë plotësisht kërkesat dhe nevojat aktuale dhe të ndryshme të komuniteteve, veçanërisht në mesin e të rinjve. Kërkesat moderne përfshijnë mbështetjen për mundësitë arsimore, të tilla si bursat dhe praktikat, dhe trajtimin e sfidave strukturore të komunitetit.

Përveç kësaj, ekziston një shqetësim i madh se ZKKK-të po e zvogëlojnë pa dashje aftësinë vepruese të anëtarëve të komunitetit jo-shumicë. Ato shpesh përdoren nga kryetarët e komunave dhe zyrtarët e lartë komunalë si një mjet shmangieje, duke ridrejtuar individë nga këto komunitete që kërkojnë të angazhohen me udhëheqjen komunale. Kjo praktikë mund të krijojë një perceptim se anëtarët e komuniteteve jo-shumicë nuk shihen në mënyrë të barabartë nga autoritetet komunale, duke i zhvendosur ata në një status dytësor në vend që t’i njohin ata si qytetarë të plotë me të drejta të barabarta për angazhimin komunal.

Një nga çështjet më të dukshme është shpërfillja sistematike e komuniteteve më të vogla joshumicë. Mekanizmat institucionalë, edhe pse gjithëpërfshirës, shpesh dështojnë të përfaqësojnë apo adresojnë në mënyrë adekuate sfidat unike me të cilat përballen këto grupe, si turqit, boshnjakët dhe goranët e Kosovës. Kjo sfidë jo vetëm që përjetëson ndjenjat e përjashtimit dhe margjinalizimit, por gjithashtu minon etikën e këtyre institucioneve, e cila është të nxisë një shoqëri gjithëpërfshirëse dhe kohezive.

Për më tepër, efikasiteti i këtyre organeve shpesh pengohet nga mungesa e raportimit, mbikëqyrjes dhe prioritizimit të qartë, të komplikuara më tej nga alokimet e pamjaftueshme buxhetore që dëmtojnë kapacitetin e tyre operacional. Nënpërfaqësimi i grave brenda këtyre mekanizmave është një tjetër shqetësim kritik, duke nxjerrë në pah një çështje më të gjerë të pabarazisë gjinore në përfaqësimin politik dhe social, duke përfshirë edhe në mesin e komuniteteve jo-shumicë.

Sigurimi i zbatimit efektiv të Ligjit për përdorimin e gjuhës është thelbësor për promovimin e institucioneve komunale të drejta dhe funksionale, veçanërisht për komunitetet joshumicë. Megjithatë, pengesat si burimet e kufizuara dhe angazhimi i pamjaftueshëm politik pengojnë zbatimin e tij. Rrjedhimisht, qasja në shërbimet në gjuhët zyrtare për komunitetet joshumicë në nivel komunal mbetet një çështje e vazhdueshme. Për të trajtuar këto sfida, institucionet e Kosovës duhet t’i japin prioritet disa veprimeve kyçe. Këto përfshijnë ndarjen e burimeve adekuate financiare, njerëzore dhe teknike për zbatimin e plotë të kornizës ligjore, ngritjen e vetëdijes publike për të drejtat gjuhësore në të gjitha komunitetet, njohjen e të gjitha gjuhëve dhe gjuhëve zyrtare të përdorura në nivel komunal, rritjen e aftësive gjuhësore të nëpunësve civilë përmes trajnimeve gjithëpërfshirëse. , dhe sigurimin e kapacitetit optimal të njësive komunale të përkthimit.

Nevoja për reforma

Gjendja aktuale e mekanizmave institucionalë komunalë të Kosovës për komunitetet joshumicë kërkon një nivel të reformës, i cili bazohet në përmirësimin e përfshirjes dhe efektivitetit të këtyre mekanizmave. Së pari, duhet të ketë një përpjekje të përbashkët për të rritur bashkëpunimin dhe koordinimin ndërmjet mekanizmave ekzistues, si dhe koordinimin ndërmjet mekanizmave komunal me nivelin qendror ose ministritë e qeverisë, dhe Zyrën e Kryeministrit, për të siguruar një qasje të unifikuar për adresimin e të drejtat dhe nevojat e komuniteteve joshumicë. Kjo përfshin ndarje më të mirë të burimeve nga Qeveria e Kosovës, duke siguruar që këto organe të kenë kapacitetin financiar dhe operativ për të përmbushur mandatet e tyre në mënyrë efektive. Por edhe më shumë koordinim dhe konsultim. Për shembull, kur ka qenë hera e fundit që Zyra për Çështje të Komuniteteve e Zyrës së Kryeministrit ka organizuar takim me Zyrat Komunale për Komunitete dhe Kthim, apo me Zëvendës Kryetarët e Komunave dhe Zëvendëskryetarët për Komunitete?

Së dyti, reforma duhet të synojë rritjen e përfaqësimit dhe pjesëmarrjes aktive të të gjitha komuniteteve joshumicë, veçanërisht të grupeve më të vogla apo më të margjinalizuara, duke siguruar që zëri i tyre të dëgjohet dhe të adresohen shqetësimet e tyre. Kjo gjithashtu përfshin fuqizimin e grave brenda këtyre komuniteteve, duke siguruar që ato të kenë mundësi të barabarta për pjesëmarrje dhe përfaqësim. Prandaj, qeveria duhet të urdhërojë një studim të punës dhe ndikimit të Komiteteve Komunale të Komuniteteve në proceset e vendimmarrjes komunale.

Së fundi, duhet të ketë një zhvendosje drejt një qasjeje më të orientuar drejt veprimit, ku këta mekanizma nuk janë vetëm organe konsultative, por kanë autoritetin dhe burimet për të zbatuar ndryshimet, për të monitoruar progresin dhe për t’i mbajtur të përgjegjshëm aktorët përkatës. Institucionet duhet të fuqizohen që jo vetëm të rekomandojnë, por edhe të zbatojnë masa që promovojnë dhe mbrojnë të drejtat dhe interesat e komuniteteve joshumicë.

Korniza e gjerë ligjore e Kosovës në lidhje me të drejtat e komuniteteve joshumicë është një dëshmi e përkushtimit të saj, por testi i vërtetë qëndron në përkthimin e këtyre ligjeve në rezultate të prekshme dhe pozitive për të gjithë qytetarët e saj. Qeveria e Kosovës duhet të rishikojë rregulloren ion nga viti 2010 për Zyrat Komunale për Komunitete dhe Kthim, dhe avancimin e këtyre mekanizmave, duke fuqizuar mandatin e tyre dhe duke rritur burimet e tyre.

Opinion nga Ramadan Ilazi, drejtues i hulumtimit, QENDRA KOSOVARE PËR STUDIME TË SIGURISË (QKSS) dhe Miodrag Marinkoviq, Drejtor i VEPRIMIT I VEPRIMIT AFIRMATIV SHOQËROR (CASA).