Filizofja e politikania shqiptaro-britanike këmbëngul se demokracia është një “ideal në kërkim”

Në shkurt të vitit 2020, filozofja shqiptaro-britanike Lea Ypi e gjeti veten brenda një dollapi duke u përpjekur të shkruante një libër mbi lirinë. Ypi, që është profesoreshë e teorisë politike në Shkollën Ekonomike të Londrës, sapo kishte filluar një bursë kërkimore njëvjeçare në Berlin kur bota hyri në izolim. Bibliotekat u mbyllën. Seminaret u pezulluan. Në pamundësi për të dalë jashtë, tre fëmijët e saj të vegjël kolonizuan apartamentin e familjes si një shesh lojërash dhe ajo u fut në dollapin e saj për të punuar.

Ypi studion përkufizimet politike të lirisë dhe kjo bllokadë i dha ideve të saj peshë të re. Mungesat e pandemisë i sollën kujtimet e fëmijërisë së saj në Shqipërinë Komuniste. Ypi gjeti njëfarë ironie në faktin se, në Evropën Perëndimore, në qendër të demokracisë liberale, autonomia individuale po kufizohej në emër të së mirës shoqërore. Ndjenja e transformimit të afërt që solli pandemia i kujtoi asaj se ishte dëshmitare e rënies së komunizmit në Shqipëri, si fëmijë në fillim të viteve të nëntëdhjeta. Në momente të këputjes si këto, Ypi më tha kur u takuam në fillim të këtij viti se “idetë e lirisë dhe shoqërisë janë në provë”. Njerëzit filluan të pyesin kuadrin e botës së tyre dhe e ardhmja, sado e shkurtër, dukej e rrëmbyer. Ypi kishte synuar të shkruante një traktat të drejtpërdrejtë mbi konceptet liberale dhe socialiste të lirisë politike. Kaskada e kujtimeve të nisura nga pandemia i ndryshoi asaj mendjen. Ajo vendosi, në vend të kësaj, të shkruante një kujtim që kishte.

Vitin tjetër, Ypi botoi “Pa pagesë: Një fëmijë dhe një vend në fund të historisë”, një rrëfim i rritjes së saj në Shqipëri gjatë tranzicionit të mprehtë në një sistem shumëpartiak. “E lirë” është historia intelektuale që Ypi kishte përfytyruar, duke eksploruar traditat politike të liberalizmit dhe socializmit, por ajo i teston këto ide kundër historisë së shekullit të njëzetë. Librit i është dhënë formë nga kolapsi i periudhës gati pesë dekadash të sundimit komunist në Shqipëri dhe zgjedhjeve të para shumëpartiake në vend, të cilat u zhvilluan në vitin 1991. Ashtu si shumë qeveri postkomuniste, administrata e re miratoi një program të një “shok terapie” ekonomike. Në vitin 1997, kur Ypi ishte në vitin e fundit të shkollës së mesme, vendi ishte në gjendje të jashtëzakonshme. Shkollat ​​e mbyllura; institucionet financiare falimentuan; zemërimi për paaftësinë e qeverisë u ngrit në qiell; mes trazirave civile, të shtënat ishin një dukuri e përditshme. Protestat i lanë vendin luftimeve nëpër rrugë dhe vlerësimet sugjerojnë se të paktën gjysmë milioni armë u grabitën nga depot ushtarake.

Në faqet e para të “Free”, Ypi, si një fëmijë është i pafajshëm nga forcat që i japin formë botës. Pikëpamja është mashtruese: në fund të librit, premtimet dhe realiteti zhgënjyes si i socializmit ashtu edhe i liberalizmit dalin në shesh. Që nga fillimi kur u botua, “Free” është përkthyer në njëzet e nëntë gjuhë dhe është bërë ‘bestseller’ (libri më i shitur) në shumë vende, duke përfshirë Mbretërinë e Bashkuar, Gjermaninë, Islandën, Norvegjinë dhe Spanjën. Kur u takova me Ypin në një holl hoteli, në “Orange County”, ku ajo po mbante një fjalim, ajo sapo kishte ardhur pas disa ditësh ngjarjesh në Bregun Lindor – (“Libri thjesht shpërtheu”, më tha prezantuesi i saj nga Kalifornia). Flokët e saj biondë ishin të fiksuar rastësisht dhe ajo kishte veshur një bluzë pambuku jeshile me copëza të zeza me një elegancë. “Nuk mendoja se njerëzit do të interesoheshin menjëherë për Shqipërinë”, më tha Ypi. Ajo hëngri me ëndje dhe pa e ndalur fjalimin e saj të animuar. Ndoshta, spekuloi ajo, përgjigja ndaj librit të saj pasqyronte ankthet e thella për gjendjen e botës. “Ju keni këto dështime kolektive dhe përpjekje për rinovime kolektive”, tha ajo. Ajo përmendi pandeminë, krizën klimatike dhe mosfunksionimin e gjerë politik. “Jemi në pikën ku institucionet tona nuk janë vërtet të qëndrueshme. Duhet bërë diçka, por nuk mund të gjejmë fuqinë për të ndërtuar alternativa”.

Në librin e Vivian Gornick të vitit 1977, “The Romance of American Communism”, Gornick ankohet për “distancën shtypëse” që u fut në zërat e shumë shkrimtarëve, duke përfshirë edhe ata që dikur ishin vetë komunistë, kur iu drejtuan temës së komunizmit. Nën maskën e objektivitetit, shkrimtarë të tillë, shkruan Gornick, vepronin me supozimin patronizues se komunistët “ishin infantilë ndërsa ne jemi të pjekur; sikur ne do ta kishim ditur më mirë, ndërsa ata nuk ishin në gjendje të dinin më mirë”. Ypi është shkrimtarja e rrallë postkomuniste që punon përmes të kaluarës së plagosur të projektit të socializmit pa hedhur poshtë në mënyrë refleksive bindjet e sinqerta të vetes së saj të re. Në vend të kësaj, ajo kërkon që lexuesit e saj ta marrin seriozisht përpjekjen kolektive të socializmit të shekullit të njëzetë dhe t’i shohin dështimet dhe shpresat si një pasqyrë tonën. “Njerëzit priren të mendojnë për liberalizmin dhe socializmin si të kundërta të plota. Në fakt, historikisht dhe filozofikisht, të dyja janë përpjekje për të menduar për lirinë”, më tha Ypi.

Si fëmijë, Ypi, një Pioniere e Re e zjarrtë, u mësua se jetonte në vendin më të lirë në tokë. Doktrina e Partisë Komuniste Shqiptare thoshte se qytetarët e vendit të tyre jo vetëm që ishin të lirë nga shfrytëzimi kapitalist, por praktikonin një formë më të pastër socializmi sesa shokët e tyre në Bashkimin Sovjetik dhe Kinë, regjimet e të cilëve qeveria shqiptare i hodhi poshtë si revizioniste. Realiteti i saj i përditshëm tregoi një histori tjetër. Në “të lirë”, ajo shkruan se si të rriturit përreth saj flisnin në gjuhë të koduar dhe shkëmbenin shikime kuptimplota; thëniet e saj fëminore për tema të ndaluara nganjëherë përballeshin nga paniku censurues në familjen e saj. Edhe detyrat e përditshme kërkonin qëndrueshmëri të pazakontë: radhët për të blerë sende ushqimore ishin aq të gjata sa që blerja e ushqimit mund të zgjaste një ditë të tërë. Privimi material pati një ndikim psikologjik. Nëna e Ypit e vlerësonte aq shumë një kanaçe Coca-Cola bosh, saqë kur iu zhduk një ditë, akuzoi një mik të ngushtë se ia kishte vjedhur.

Pas tranzicionit në liberalizëm, shqiptarët ishin më mirë në disa aspekte të rëndësishme. Ata e kishin nxjerrë veten nga kufizimet e komunizmit. Ata nuk kishin më nevojë të bënin besnikëri ndaj Stalinit dhe Enver Hoxhës, i cili ishte ish-kryeministri shqiptar, dhe filluan të flisnin përsëri për fetë e tyre. Por, në mënyra të tjera, shqiptarët mbetën të palirë. Pa institucione të fuqishme financiare ose politike, vendi ishte në mëshirën e ekonomisë së tregut të nënrregulluar thellësisht të vendosur nga qeveria e tij e re. Shumë njerëz humbën pjesën më të madhe të kursimeve të tyre në skemat piramidale. Varfëria materiale vazhdoi. Punët e paguara mirë ishin të vështira për t’u arritur. Një kandidati politik iu desh të merrte hua çorapet e babait të Ypit për të përfunduar me një pamje të respektueshme.

Prindërit e Ypit kishin pikëpamje të ndryshme për lirinë. Nëna e saj, Doli, e cila ishte mësuese e shkollës së mesme, besonte në një lloj lirie individualiste, liridashëse. Ajo përcillte telenovelën “Dynasty” për të admiruar dekorimin e brendshëm dhe u përpoq të stilonte flokët e saj në modën e Margaret Thatcher. Ajo gjithashtu e stiloi politikën e saj në mënyrën Thatcherite: për të, shkruan Ypi, “bota ishte një vend ku lufta natyrore për mbijetesë mund të zgjidhej vetëm duke rregulluar pronën private”.

Babai i Ypit, Zafo, kishte një vizion më të orientuar nga shoqëria për lirinë. Ai ishte një inxhinier në menaxhimin e pyjeve dhe ndoqi politikën me shumë interes, shpesh duke huazuar ngjarjet botërore për të rrëfyer jetën e tyre. Ypi ka lindur në vitin 1979, para kohe, dhe i është dashur të qëndrojë në një inkubator për muaj të tërë. Në një moment, shanset e saj për të mbijetuar ishin pesëdhjetë për qind. Zafo tha me shaka, duke iu referuar krizës së pengjeve në Iran, “Pothuajse njësoj si diplomatët amerikanë në Teheran”. Gjyshi i Zafos kishte shërbyer për pak kohë si Kryeministër në fillim të viteve të njëzeta, dhe babai i Zafos, një avokat aktiv në qarqet social-demokrate, ishte burgosur nga qeveria komuniste për pesëmbëdhjetë vjet. Si rezultat i prejardhjes së tij familjare, Zafo ishte ndaluar nga Partia për të studiuar matematikë në universitet, por përvoja nuk e helmoi angazhimin e tij për egalitarizëm. Ai përqafoi betejat ndërkombëtare për liri, duke u entuziazmuar me lajmin e fundit të aparteidit në Afrikën e Jugut dhe ishte përçmues ndaj konsumizmit. Kur shihte një person që lypte para, ai zbraste xhepat e tij, duke i thënë vajzës së tij se privimi nuk ishte një dështim personal.

Menjëherë pas zgjedhjeve të para shumëpartiake në vend, në vitin 1991, Zafo u pushua nga puna e tij në pylltari—administrata e re nuk e kishte prioritet mbjelljen e pemëve dhe zyra e tij do të mbyllej. Pas një periudhe të gjatë papunësie, ai gjeti punë në portin më të madh të vendit, i cili së shpejti do të privatizohej pjesërisht. Si drejtor i përgjithshëm, ai luftoi me veprimet që iu kërkua të bënte për ta mbajtur ndërmarrjen fitimprurëse. Pushimi i punëtorëve dhe privimi i tyre nga mjetet e jetesës e shkatërroi atë më shumë sesa vetë të qenit i papunë. “Socializmi ia kishte mohuar mundësinë për të qenë ai që donte”, shkruan Ypi. “Kapitalizmi po ua mohonte atë të tjerëve”.

Doli e përballoi tranzicionin në post-komunist me më shumë sukses se i shoqi, ajo u bashkua me Partinë Demokratike të Shqipërisë dhe shërbeu si drejtuese e një shoqate kombëtare të grave. Ajo vazhdoi të ishte e zënë me organizimin e fushatave reformuese dhe duke kërkuar kthimin e pronave të familjes së saj, të cilat ishin konfiskuar nga komunistët – në gjykatë. Ndryshe nga Zafo, Doli nuk besonte në mirësinë themelore të njerëzve. “Kjo është arsyeja pse ajo ishte e bindur se socializmi nuk mund të funksiononte kurrë, edhe në rrethanat më të mira. Ishte kundër natyrës njerëzore”, shkruan Ypi. Duke hezituar t’u besonte njerëzve të tjerë ose shtetit, ajo preferoi t’i merrte gjërat në duart e saj dhe të mbante në minimum fuqinë e njerëzve të tjerë për të ndërhyrë në jetën e saj. Kur një aktiviste feministe franceze e pyeti Dolin se si e trajtonte ngacmimin seksual, ajo u përgjigj se mbante gjithmonë një thikë. Si e re, asaj iu desh të mbështetej në autostop për të udhëtuar për të dhënë mësim në një shkollë të largët fshati. Një herë, një shofer kamioni vendosi një dorë në kofshën e saj. Ajo lëshoi ​​një paralajmërim: një gudulisje nga maja e thikës. Nën komunizëm, Doli kishte guximin të rriste një tufë zogjsh në banjën e tyre në mënyrë që të siguronte një furnizim të besueshëm me vezë për familjen e saj. Gjatë trazirave të vitit 1997, kur Partia Demokratike e Shqipërisë filloi të shpërndante armë për vetëmbrojtje, ajo u përpoq të bindte të shoqin se mund ta përdornin një të tillë. Zafo nuk donte një armë zjarri në shtëpi, por ajo këmbënguli se mbajtja e një arme mund të ishte një e mirë.

Tek “Free”, Ypi anon më shumë drejt pikëpamjes së gjerë, të orientuar nga shoqëria ndaj lirisë së babait të saj, sesa pikëpamjes më të ngushtë individualiste të nënës së saj. Por spiranca e vërtetë e librit është gjyshja e saj nga babai, Nini, e cila ndihmoi në rritjen e Ypit dhe që e qortonte në frëngjisht kur ajo sillej keq. Nini u rrit në një privilegj ekstrem – xhaxhai i saj ishte një pasha në Perandorinë Osmane dhe ajo u takua me burrin e saj në dasmën e monarkut shqiptar Mbretit Zog – por ajo humbi gjithçka herët në jetë. Pasi komunistët morën pushtetin, në vitin 1946, shumë nga miqtë me ndikim politik të familjes së saj u vranë, burri i saj u dërgua në burg dhe ajo duhej të punonte në kampe. Edhe kur ajo vuante nga persekutimi politik dhe njerëzit e afërt të saj po vdisnin me ekzekutim ose vetëvrasje, Nini mbeti e bindur për lirinë e saj morale. “Pavarësisht nga ndryshimet e rrethanave dhe shtypja rreth saj, ajo mendonte se do të ishte gjithmonë e lirë moralisht të vepronte në një mënyrë të përgjegjshme”, tha Ypi.

Si studiuese, ajo ka arritur të shohë fokusin e gjyshes së saj në lirinë morale për të qenë e ngjashme me idenë kantiane të lirisë, një temë që Ypi e ka hulumtuar dhe dhënë mësim për më shumë se një dekadë. Kantianët si Ypi reflektojnë mbi dallimin midis “lirisë negative” – ​​preferencat e një personi pa kontekst shoqëror – dhe “lirisë pozitive”, e cila përfshin marrjen e vendimeve të bazuara në arsye, duke lënë mënjanë dëshirat e menjëhershme të dikujt. Në Amerikë, “vendin e të lirëve” dhe “fenerin e demokracisë”, njerëzit shpesh e mendojnë lirinë si një të drejtë, jo si diçka që duhet të realizohet dhe të ruhet në bashkëpunim me të tjerët. Në një fjalim në Çikago në fillim të këtij viti, ajo i kujtoi audiencës së saj se demokracia është një “ideal i kërkuar”. Sistemi ynë aktual, vazhdoi ajo, “nuk është vërtet demokraci: ne kemi plejada dhe konfigurime interesash që janë shumë të fuqishme… ju keni një botë ku shtetet e forta formësojnë fatet e shteteve më të dobëta. Ju keni vende ku qytetarët më të fortë me më shumë para i japin formë fatit të qytetarëve më të dobët”. Kur e takova, ajo më tha: “Dua të iki nga kjo ide, sepse ti ke zgjedhje, demokracia është e sigurt. Nuk është një vijë fundi”.

Ypi sheh “një mospërputhje të dukshme midis ideologjisë së lirisë dhe lirisë ideale”. Në mungesë të së vërtetës, fjala shpesh thirret si licencë për të shpërfillur mirëqenien e të tjerëve: të refuzosh të veshësh maska ​​gjatë një rritjeje të COVID-it; për të treguar pronësinë civile të armëve sulmuese në një kohë kur të shtënat masive janë më të shumta se ditët e vitit; për të shprehur retorikën anti-trans që nxit dhunën dhe vetëvrasjet në botën reale. Ypi ka një këmbëngulje freskuese për përgjegjësinë që sjell liria. “Ekziston një dimension i lirisë që nuk ka të bëjë vetëm me kënaqësinë, por ka të bëjë me vendosjen e dëshirave tuaja në një kontekst moral dhe në kontekstin e marrëdhënies me njerëzit e tjerë, dhe duke thënë: “Epo, çfarë ka kuptim për të gjithë ne?” – më tha Ypi. Në një artikull të vitit 2019 për New Statesman, ajo i bëri jehonë paralajmërimit të Platonit, në “Republika”, se demagogu, “njeriu i popullit” në majë të dëshirave dhe tekave të tij, është një kërcënim i përhershëm për demokracinë. Dështimi për të punuar drejt lirisë së të tjerëve, vuri në dukje ajo, e lë derën e hapur për populistët si Boris Johnson dhe Donald Trump.

Edukimi i Ypit për filozofinë politike filloi në vitin 1997, kur, e ndihmuar nga një bursë, mbërriti në Universitetin Sapienza të Romës. Në universitet i siguroheshin strehimi dhe vaktet e kafenesë subvencionoheshin, por ajo jetonte me rreth njëqind dollarë çdo muaj. Nëse ajo donte të gatuante, nuk kishte buxhet për të ngrënë rregullisht mish apo peshk. Në vend të kësaj, ajo do të blinte qese me supë me domate pluhur. Ajo ende kujton se si ecën në “korridorin e çokollatës” javë pas jave, me dëshirë të madhe për një bar “Côte d’Or”. Kjo s’ishte në buxhetin e vet. Nuk kishte njeri që t’i thoshte se çfarë të mendonte apo çfarë të bënte, por, pa para, jeta ishte plot kufizime: ajo nuk mund të përballonte të shkonte në kinema, të rrinte me miqtë në bare ose të shkonte në kurs të gjuhës gjermane.

Shokët e saj të klasës, filozofë aspirantë me mendje të drejtë, shpesh vinin nga familje të pasura. Megjithëse ata përkrahnin idetë politike të krahut të majtë të barazisë, “gjithmonë kishte të bënte me problemet e botës, jashtë tyre,” tha Ypi; verbëria e tyre ndaj avantazheve të tyre dhe ndaj privimit të Ypit ishte goditëse. “Kisha shumë inat ndaj tyre. Si nuk e sheh që varfëria është një kufizim kaq i madh për jetën e dikujt?” pyeti ajo. Para se të nisej për në kolegj, ajo i kishte premtuar babait të saj që të mos studionte Marksizëm. Por përvoja e saj e formave të palirisë që vazhdoi në shoqëritë liberale përfundimisht e shtyu atë të ribashkohej me traditën e socializmit. Gjatë ndjekjes së saj për një doktoraturë, ajo filloi të eksploronte “mundësinë e pajtimit të Kantit dhe Marksit” dhe bazën e tyre të përbashkët në kërkimin e shoqërisë për liri.

Pasi Shqipëria kaloi në liberalizëm dhe njerëzit ishin të lirë të largoheshin, vendi përjetoi një eksod të emigrantëve ekonomikë që kërkonin paga të jetueshme, por një e ardhme më e mirë nuk ekzistonte për shumë prej tyre. Disa u mbytën gjatë udhëtimit në det për në Itali. Të tjerë, si shoqja e fëmijërisë së Ypit, të cilën ajo e quante Elona në “Free”, punonte pranë një stacioni treni në Milano, duke u përpjekur të siguronte jetesën përmes punës seksuale pasi kishte ikur nga shtëpia në moshën trembëdhjetë vjeçe. Në vitin 1991, në pranverë, shqiptarët pritën ngrohtësisht refugjatë. Në atë verë, ata u shmangën si “emigrantë të paligjshëm”. “Kishte kaq shumë racizëm kundër shqiptarëve në vitet nëntëdhjetë në Itali”, tha Ypi. Një herë, në një tren në Romë, ajo mbajti një çantë për një grua të moshuar, e cila e falënderoi dhe i tha: “Ka kaq shumë shqiptarë përreth që vjedhin çanta!”.

Kanë kaluar njëzet e gjashtë vjet që kur Ypi u largua nga vendi i saj. Që atëherë, ksenofobia është legjitimuar politikisht në shumë pjesë të Evropës. Partitë nativiste të ekstremit të djathtë, si Tubimi Kombëtar i Marine Le Pen (ish Fronti Kombëtar) dhe Fratelli d’Italia i Giorgia Meloni, kanë lëvizur nga kufiri në rrjedhën kryesore. Vitin e kaluar, Suella Braverman, e cila në atë kohë ishte Ministre e Brendshme britanike, i tha Parlamentit: “Nëse Laburistët do të ishin në krye, ata do të lejonin të gjithë kriminelët shqiptarë të vinin në këtë vend. Ata do të lejonin të gjitha varkat e vogla të vinin në Mbretërinë e Bashkuar. Ata do të hapnin kufijtë tanë dhe do të minonin plotësisht besimin e popullit britanik në kontrollin e sovranitetit tonë”. Një javë pas deklaratës së Braverman-it, Ypi vuri në dyshim se pse e djathta ishte kaq e fiksuar te shqiptarët, në emisionin “Good Morning Britain” me prirje konservatore tha se “Nuk është vetëm një problem i komunitetit shqiptar. Është një problem për Britaninë. Ju filloni të shpërbëni projektin multikulturor të integrimit nëse filloni t’i trajtoni pakicat kështu”, tha ajo, me energjinë e saj të dashur – ekip debati-kampion që metabolizohet në zemërim të kontrolluar. Gjatë katërmbëdhjetë viteve që ajo ka jetuar në Britaninë e Madhe, vëllai i saj nuk mundi të merrte kurrë një vizë për ta vizituar. Në vitin 2015, kur Ypi solli në jetë fëmijën e saj të dytë, autoritetet e emigracionit mohuan edhe nënën e saj. (Disa vite më vonë, kur Doli u përpoq përsëri dhe u ripaketua si një pronare e pasur shtëpie që vizitonte për të blerë në Harrods, hyrja e saj u lejua).

Që nga shfaqja e saj në “Good Morning Britain”, Ypi ka marrë më shumë se njëqind mesazhe në rrjetet sociale nga diaspora shqiptare, duke ndarë hallet e emigracionit dhe ndjenjat e ankthit në punë dhe shkollë. Ajo është kthyer në përfaqësuesen e tyre të rrallë me një platformë, të cilën e ka përdorur për të përforcuar zërin e tyre. “Sistemi i imigracionit në Mbretërinë e Bashkuar nuk i gjen kriminelët – ai i krijon ata. Ai projekton qëllimin kriminal shumë përpara se të ndodhë ndonjë akt kriminal”, shkroi ajo në New Statesman, duke iu kundërvënë retorikës së Braverman. Ypi mendon se emigrantët ekonomikë duhet të shihen si refugjatë apo azilkërkues politikë. Mungesa e mundësive të punësimit që i shtyn ata të largohen nga vendet e tyre janë pothuajse gjithmonë rezultat i shtypjes dhe shfrytëzimit historik. Politikanët duhet ta përcaktojnë migracionin ekonomik si “një implikim i padrejtësisë globale”, thotë ajo. Nëse liria e lëvizjes është një e drejtë që ia vlen të mbrohet, argumenton ajo, shoqëritë liberale nuk mund të dënojnë vende si Koreja e Veriut që pengojnë qytetarët të largohen ndërsa mbyllin kufijtë e tyre dhe burgosin emigrantët.

Ypi është një poliglot, ajo flet shqip, frëngjisht, italisht, anglisht, gjermanisht dhe spanjisht—por më së miri e gjen veten te letërsia dhe filozofia. Si vajzë, ajo donte të bëhej shkrimtare dhe kompozoi poezi për shtypjen, zhgënjimin dhe lirinë. Pas rënies së komunizmit, një ekip televiziv francez duke bërë një dokumentar për tranzicionin filmoi njëmbëdhjetë vjeçaren Ypi që kthehej nga shkolla. Në film, ajo ecën midis ndërtesave të ulëta në një shteg të mbuluar me rrënoja. “Unë kam qenë me fat në fatkeqësitë e mia”, i thotë ajo gazetarit. Më pas ajo lexon një nga poezitë e saj në frëngjisht “Njeriu e trashëgon tokën me kënaqësi dhe ndonjëherë me mjerim”, reciton ajo. “Nuk është Zoti, por njeriu që do të shkatërrojë atë”.

Në ato vite, ndërsa bota e jashtme u shpërbë, Ypi gjeti strehë te leximi. Pas tranzicionit, tekstet e historisë që ajo dhe shokët e saj të klasës kishin përdorur në komunizëm u hodhën poshtë. U desh pak kohë që të botoheshin të reja; për një gjë, nuk kishte printera në punë ose letër për të printuar. Nëna e Ypit hapi një tufë librash – letërsi, filozofi, ligj dhe histori arti – që ishin ruajtur larg syrit në papafingon familjare. Librat, që i përkisnin gjyshit të saj, i cili studionte në Francë në vitet 1930, ishin të mykur dhe të zverdhur, dhe shumë faqe tregonin shenja të kafshimit nga minjtë. Një enciklopedi franceze e prezantoi atë me Platonin, Niçen dhe Sartrin. Ajo u kënaq me Danten, Shekspirin, Balzakun, Maupassant-in dhe Proustin dhe i pëlqente të “kalonte kohë me rusët”: Pushkin, Dostojevski, Çehov, Tolstoi. “Kam krijuar një identitet paralel përmes këtyre librave dhe këtyre personazheve”, tha Ypi. Tridhjetë vjet më vonë, emrat e personazheve në romanet klasike rrokullisen nga gjuha e saj sikur të ishin miq të vjetër: ajo u identifikua me Settembrinin e Thomas Mann për “arsyejen, shpresën dhe besimin” e tij dhe e donte Madame Odintsova të Turgenev për të qenë racionale edhe në emocionet e saj.

Akademia e kishte vrarë ngadalë letërsinë në të, më tha Ypi. “Ju hyni në këtë fushë të koncepteve abstrakte, por ju humbni anën njerëzore të saj, sepse jeni duke përgjithësuar dhe abstraguar gjatë gjithë kohës”, tha tutje ajo. “Është e vështirë të shkruash thjeshtë. Ajo që më pëlqen nga letërsia është se është një gjë shumë demokratike. Ju hapni rrugë për njerëzit që të merren me problemet e tyre”. Përpjekja për të shkruar personazhe të forta e detyroi Ypin të debatonte me idetë e saj. “Ti krijon një teori alternative në mendjen tënde” për të banuar në një personazh të caktuar, më tha ajo. Pastaj ai personazh “ju sfidon” dhe “ju bëheni kritiku më i keq i vetvetes”.

Shkrimi i “Free” e detyroi Ypin të shihte nënën e saj nga një këndvështrim i ri. Doli nuk ishte kurrë një nënë prekëse. Kur u aktivizua në politikë, nuk kishte shumë kohë për Ypin. “Ajo me të vërtetë po i jepte shumë sferës publike”, tha Ypi. Por, pasi Ypi pati fëmijët e saj, ajo është përpjekur të balancojë rolet e saj si nënë dhe profesioniste, dhe ka arritur të kuptojë qasjen e pakuptimtë të nënës së saj ndaj rritjes së fëmijëve. “Fillova të shoh më shumë kufizime në jetën e saj në krahasim me të drejtat e mia”, tha Ypi. Pa ndihmë të gjerë për rritjen e fëmijëve të saj, Doli duhej të fokusohej në plotësimin e nevojave të tyre konkrete. Ajo ende shpreh mbështetjen për vajzën e saj në formën e përfundimit të detyrave në listën e detyrave të Ypit dhe është skeptike për punën e Ypit në filozofi. Ajo mendon se Ypi është një utopist që luan “lojëra me fjalë” dhe që nuk e kupton “botën reale”. “Mamaja ime është vërtet skeptike ndaj njerëzve”, më tha Ypi. Në momente ajo lëkundet dhe mendon se ndoshta skepticizmi i nënës së saj është i drejtë.

Shumë komentatorë duket se e kanë më të lehtë të vlerësojnë kritikën e Ypit për të kaluarën komuniste të Shqipërisë sesa të angazhohen me kritikën e saj po aq të ashpër ndaj kapitalizmit të sotëm. “Unë jam me nënën e saj në këtë aspekt”, shkruan një gazetar i Financial Times që intervistoi Ypin, ndërsa pranon se “pyetjet bashkëkohore të Ypit ia vlen të bëhen”. Megjithatë, Ypi nuk ndihet e pushuar. Ajo e di se shkrimi i saj kundërshton idetë që njerëzit i marrin si të mirëqena. “Ndonjëherë ata nuk duan të sfidohen shumë. Ata duan të ndihen ende të sigurt disi”, tha ajo. Në librin e parë të teorisë që ajo botoi, në vitin 2011, një meditim mbi drejtësinë globale dhe agjencinë politike, ajo e paraqet veten si një filozofe në “modalitetin aktivist”. Ajo nuk është e kënaqur thjesht të vëzhgojë gjërat ashtu siç janë. Në vend të kësaj, ajo dëshiron të nxisë debate se si t’i ndryshojë ato. “Asgjë nuk ishte e realizueshme sepse dikush kishte guximin të dilte atje dhe ta artikulonte atë dhe ta bënte atë të ndodhte”, tha ajo.

Kur bisedova me Ypin në Zoom disa javë pas takimit tonë të parë, ajo kërkoi të shtyhej telefonata në mënyrë që të përfundonte darkën. Ajo nuk kishte ngrënë gjithë ditën. Në kuzhinën e saj, një shenjë e verdhë tregon se sa kaotike mund të bëhet jeta e saj. Në shqip thotë “Kujdes për partnerin gjatë punës”. Atë ditë, ajo kishte dy intervistues të tjerë që telefonuan nga Finlanda dhe Spanja, një sesion fotografik dhe një takim pune përpara se të shkonte në koncertin e shkollës së fëmijëve të saj. Udhëton shumë edhe bashkëshorti i saj, që është politolog. “Shtëpia jonë është si një holl hoteli. Njëri po vjen me një valixhe dhe tjetri po shkon”, tha ajo. Ajo i mban udhëtimet e shkurtra – pjesë të aktit balancues të studiuesit-autor-nënës.

E pyeta Ypin nëse ndihej e lirë dhe ajo iu kthye konceptit të gjyshes për lirinë. “Është diçka që zbulohet kur veproni me përgjegjësi”, tha ajo. Rutina e saj e egër është e shoqëruar nga momente harmonie, si kur fëmijët e saj, të frymëzuar nga vepra e saj, i kanë thënë se duan të jenë shkrimtarë si ajo. Ajo dëshiron t’i rrisë ata ashtu siç e ka rritur gjyshja, duke i mësuar të sillen me përgjegjësi dhe të jenë kritikë ndaj privilegjeve të tyre. Eja në Krishtlindje, më thotë ajo, derisa përpiqet të zgjedhë dhurata që nuk do t’i bëjnë fëmijët e saj as të drejtë dhe as të privuar. “Të jesh një agjent moral është shumë kërkuese”, tha ajo. “Por atëherë gjithçka është e vështirë. Dhe kostoja për të mos u përpjekur është më e lartë”. Shpresa e saj parimore solli në mendje një anekdotë që ajo tregoi kur u takuam për herë të parë. Amerikanët janë kaq entuziastë në përshëndetjet e tyre, vuri në dukje ajo. Në Shqipëri njerëzit shpesh i përgjigjen pyetjes “Si po kaloni?” duke e vazhduar me “po e shtyj disi”.

Han Zhang është anëtare e stafit redaktues të “The New Yorker”, redaktore e “Riverhead Books”. Ajo shkruan për narrativat politike dhe letrare që kanë formësuar kulturën dhe identitetin kinez. Përktheu Gazeta Online Reporteri.net.